Zagrożenie od chrabąszczowatych na terenie RDLP Łódź. Biologia
i ekologia Melolontha spp.

Owady żerujące na korzeniach drzew i krzewów, a zwłaszcza pędraki chrabąszczy majowego i kasztanowca, ze względu na wyrządzane miejscowo duże szkody, są przedmiotem zainteresowania leśników tutejszej Dyrekcji od dawna. Stosowane metody ochronne i hodowlane zaczęły zawodzić, a powierzchnia szkód powodowanych przez pędraki zaczęła szybko wzrastać. Zjawisko nabrało charakteru klęskowego, zagrażając aktualnie trwałości lasu na terenie siedmiu nadleśnictw RDLP Łódź (Brzeziny, Spała, Skierniewice, Smardzewice, Opoczno, Piotrków, Przedbórz, Wieluń i LZD Rogów) na powierzchni ok. 60 tys. ha.

Pod względem systematycznym rodzaj Melolontha – chrabąszcz  zaliczany jest do rodziny Scarabaeidae – poświętnikowate, Rząd Coleoptera – chrząszcze.

Zarówno  chrabąszcz  majowy  jak i kasztanowiec są  rozpowszechnione na terenie całej Polski. Większość autorów zaznacza jednak, że chrabąszcz majowy występuje liczniej na południowym zachodzie i zachodzie Polski preferując tereny otwarte  (grunty porolne wśród kompleksów leśnych, obrzeża lasów), natomiast chrabąszcz kasztanowiec jest liczniejszy  w północno-wschodniej części kraju
i zdecydowanie preferuje tereny leśne. W wielu przypadkach , tak jak to ma także miejsce  na terenie lasów RDLP Łódź,  oba gatunki funkcjonują  jednak równolegle na tym samym  terenie.

Chrabąszcze majowy i kasztanowiec są do siebie bardzo podobne pod względem morfologicznym, zaś  w stadium larwalnym są  praktycznie dotychczas   nierozróżnialne. Pędraki obu gatunków charakteryzują się  tym, że  dwa równoległe rzędy krótkich mocnych kolców, ustawione prostopadle w stosunku do szczeliny otworu odbytowego, sięgają wyraźnie poza pole oszczecone pokrywające analną część sternitu.

Wymiary pędraków chrabąszczy mieszczą się w następujących przedziałach:

Cechami pozwalającymi na  odróżnienie  osobników dorosłych  obu gatunków są:

-          u chrabąszcza majowego ( Melolontha melolontha L.) – brak przyciemnienia brzegów pokryw i zakończenie odwłoka czyli  pygidium w postaci tępego kolca,

-          - u chrabąszcza kasztanowca ( Melolontha hippocastani F.) - przyciemnione brzegi pokryw,  pygidium na końcu rozszerzone i zakończone  „guziczkiem".

Rójka chrabąszcza kasztanowca zaczyna się o co najmniej  kilka dni wcześniej niż chrabąszcza  majowego. Samce (obu gatunków) wychodzą z zimowisk o kilka dni  wcześniej od samic. W warunkach Polski u obu gatunków dominuje generacja czteroletnia ale w szczególnych warunkach  jest możliwe przedłużenie lub skrócenie rozwoju o jeden rok. U obu gatunków  kończąca czułki wachlarzykowata buławka jest u samców znacznie większa, zbudowana z 7 płatków, a u samic mniejsza i  6-cio płatkowa.

Chrabąszcz majowy - Melolontha melolontha L.

W Polsce występuje głównie w południowo-zachodniej i zachodniej części kraju oraz lokalnie także w centrum i na wschodzie. Najchętniej zasiedla gleby gliniasto-piaszczyste i piaski drobnoziarniste o wilgotności 6-7% i temperaturze 17-20°C w sezonie wegetacyjnym. Występuje na siedliskach borów świeżych, mieszanych i lasów  liściastych, najczęściej unika olsów i borów suchych.

Na wiosnę po rozwoju liści na drzewach (gdy temperatura gleby na głębokości 10 cm wynosi 9-14 °C ) owady dorosłe opuszczają kolebki poczwarkowe, w których zimowały. Przypada to zwykle na pierwszą połowę maja, na godziny zmierzchu. Jako pierwsze pojawiają się samce, w kilka dni później samice. Lot wieczorny składa się z dwóch wyraźnych faz: w pierwszej chrząszcze kierują się w stronę najwyższego punktu zarysowującego się na jasnym nieboskłonie - są to pagórki, wzgórza lub kępy wysokich drzew, tam zataczają koła i lot wkracza w drugą fazę: wyszukiwania miejsc do żerowania, a następnie do składania jaj. Żer uzupełniający prowadzą chrabąszcze na liściach drzew liściastych, głównie na dębach, brzozach, owocowych, rzadziej ogryzają kwiatostany na modrzewiu i sośnie. W warunkach silnie przegęszczonej populacji, tak jak to ma miejsce w RDLP w Łodzi, można zaobserwować, że żer jest prowadzony na bardzo szerokiej gamie gatunków  (wierzby, osika, jawor, jarząb, igły modrzewia , nie wykluczając nawet egzotów takich jak  sumak octowiec). Lot godowy o opisanym przebiegu jest powtarzany codziennie przy dobrej pogodzie
a szczególnie wówczas, gdy wieczory są ciepłe. Żer uzupełniający i regeneracyjny jest intensywny i rozrzutny. Często można obserwować, zwłaszcza gdy rójka jest silna a drzew liściastych mało, że są one szybko pozbawiane liści, których resztki
w dużych ilościach leżą na ściółce leśnej lub glebie. W ciągu dnia chrząszcze są odrętwiałe i masowo pokrywają drzewa żywicielskie trzymając się liści i pędów skurczonymi odnóżami. Rójka i składanie jaj trwa około 30-40 dni, po czym chrząszcze giną. 

Chrabąszcz majowy składa jaja głównie na terenach otwartych, a więc także
w szkółkach i uprawach, przy czym wybór miejsc otwartych jest tu potęgowany ciepłą pogodą. Gdy maj jest chłodny, to znaczna część jaj może być składana także pod okapem drzewostanów. Jaja składane są w kilku złożach, po 10-30 sztuk w każdym, w glebie na głębokości około 10-30 cm, w odstępach kilkudniowych. Samica składa łącznie do 70 jaj. Jaja są białe, owalne w zarysie i początkowo mają średnicę około 1,5 mm, następnie w wyniku silnej higroskopijności powiększają się one trzykrotnie
 i przybierają kulisty kształt. Wylęg pędraków następuje po 4-6 tygodniach. Przebywają one wówczas wspólnie w wierzchniej warstwie gleby i odżywiają się martwymi, drobnymi szczątkami roślin oraz najcieńszymi korzonkami różnych roślin zielnych. W pierwszym roku nie wyrządzają szkód w szkółkach i uprawach. Zimują
w głębszych warstwach gleby. Zasięg pionowej migracji zależy od temperatur zimowych, zwykle sięga 60-80 cm. Na wiosnę po odmarznięciu gleby, gdy jej temperatura osiągnie + 7 ^o C, pędraki wędrują ku powierzchniowej warstwie gleby
i kontynuują żer pobierając podobny pokarm jak poprzednio, ze wzrastającym udziałem żywych drobnych korzeni. Na przełomie czerwca i lipca następuje pierwsze linienie. Pędrak w drugim stadium larwalnym odżywia się korzonkami drzewek ogryzając na nich delikatną korę. Szkody powiększają się po drugim zimowaniu,
a dokładnie po drugim linieniu, które następuje późną wiosną w trzecim roku życia larwy. W tym czasie obgryzane są grubsze korzenie, a zjadane w całości małe korzonki siewek i sadzonek. Wreszcie następuje trzecie zimowanie, potem bardzo intensywny żer pędraków i ostatnie linienie, które ma miejsce na przełomie czerwca
i lipca. Bezpośrednio po nim pędraki przemieszczają się na głębokość 20-50 cm
i przepoczwarczają w kolebce poczwarkowej uformowanej w glebie. Po 6 tygodniach w kolebkach pojawiają się postacie dorosłe chrabąszczy, które pozostają aż do wiosny w glebie. Przypadki wylotu chrabąszczy na jesieni są  wyjątkowe i wiążą się
z okresami  niezwykle ciepłej pogody o tej porze roku. Owady chronią się następnie do gleby i zimują.

Generacja chrabąszcza majowego w Polsce jest więc w zasadzie 4-letnia
z dość wyraźnie wyznaczonymi dla danego obszaru latami rójki. Populacje chrabąszcza o tym samym rytmie rozwojowym nazywa się szczepami. Rytmika rójek ulegać może jednak zakłóceniom, zarówno z uwagi na możliwość długiego, pod wpływem niekorzystnych warunków meteorologicznych, 5-letniego rozwoju, jak
i obecności na danym obszarze okresowo słabszych szczepów, które z kolei
w korzystnych warunkach mogą uzyskiwać przewagę ilościową nad szczepem uważanym za główny. Przy 5-letniej generacji larwy III stadium żyją dwa lata.

Głównymi czynnikami biotycznymi ograniczającymi populację chrabąszcza majowego są choroby bakteryjne i grzybowe (biała i różowa muskardyna) i choroba
z Lorch. Choroby te rozwijają się jednak przy wysokim zagęszczeniu populacji chrabąszcza i w sprzyjających warunkach meteorologicznych. W latach rójkowych chrabąszcze są zjadane przez szpaki, drozdy, lelka kozodoja, pustułki, sójki i inne ptaki owadożerne średniej i dużej wielkości, a także przez nietoperze. Tępicielami pędraków są ryjówki, krety, dziki, borsuki i inne kręgowce. Pasożyty pędraków
w naszych warunkach są rzadkie, należą do rodzin podwijkowate - Tiphiidae oraz rączycowate - Tachinidae. Pędraki są także żywicielami charakterystycznego pasożytniczego robaka z rodzaju Psammomennis.

Pędraki chrabąszcza majowego podobnie jak i chrabąszcza  kasztanowca są niezwykle groźnymi szkodnikami szkółek i upraw. Szczególnie duże szkody wyrządzają w terenach o specyficznej konfiguracji krajobrazu, gdzie bory sosnowe
z domieszką dębu sąsiadują z dużymi obszarami wylesionymi - zrębami, haliznami
i płazowinami. Przy masowych pojawach zagrożone mogą być nie tylko szkółki
i uprawy leśne, lecz nawet młodniki, w których żer pędraków prowadzi do silnego osłabienia drzew i ich zaatakowania przez szkodniki wtórne. Żer dorosłych postaci na liściach ma mniejsze znaczenie, choć chrabąszcz może okazać się także liczącym się szkodnikiem młodników dębowych.

Chrabąszcz kasztanowiec - Melolontha hippocastani F.

Ogólny przebieg rozwoju tego gatunku i zestaw jego wrogów naturalnych jest podobny jak u chrabąszcza majowego. Różni się jednak rozmieszczeniem geograficznym i wymaganiami ekologicznymi. Występuje głównie w północno-wschodniej i wschodniej części kraju, gdzie ma 5-letnią generację. Występuje też w części centralnej, a lokalnie także w Wielkopolsce, gdzie ma generację w zasadzie 4-letnią. Optimum ekologiczne znajduje w borach świeżych, także w ich najuboższych facjach, charakteryzujących się dużym udziałem wrzosu w runie. Zasiedla nie tylko tereny otwarte, ale i zalesione, chętniej bowiem składa jaja pod okapem drzewostanu. Jest więc w Polsce bardziej niż chrabąszcz majowy związany
z biotopami leśnymi. Preferencja do zasiedlania terenów częściowo otwartych, np. silnie przerzedzonych drzewostanów i gleb suchych, wzrasta u szczepów występujących bardziej na północy i maleje ku południowi.

Wyciąg z Instrukcji Ochrony Lasu

1.1. Kontrola występowania szkodników korzeni

§ 19

Celem kontroli liczebności szkodników korzeni w glebie jest:

a) uzyskanie informacji o zagrożeniu szkółek i upraw przez następujące gatunki szkodników: pędraki chrabąszcza kasztanowca i majowego, guniaka czerwczyka, wałkarza lipczyka, ogrodnicy niszczylistki, listnika zmiennobarwnego, jedwabka brunatnego, larwy (drutowce) i kluki oraz inne gatunki występujące regionalnie, uznane przez właściwy terytorialnie ZOL za stanowiące zagrożenie dla produkcji szkółkarskiej, zakładanych i istniejących upraw, młodników lub drzewostanów starszych,

b) ustalenie lat rójek chrabąszczy lub innych gatunków szkodników w poszczególnych rejonach kraju w celu podjęcia działań ochronnych,

c) ustalenie obszarów stałych pędraczysk.

§ 20

Kontrolę występowania szkodników korzeni wykonuje się (z zastrzeżeniem § 23 pkt 2) dla następujących kategorii gruntów:

a) przeznaczonych pod szkółki, plantacje nasienne i plantacyjne uprawy nasienne,

b) przeznaczonych pod zalesienia, w roku poprzedzającym założenie uprawy,

c) corocznie w szkółkach leśnych, na kwaterach przewidzianych do bieżącej produkcji oraz na których stwierdzono szkody,

d) na zrębach bieżących, haliznach i płazowinach na rok przed ich odnowieniem, ale jedynie dla tych kompleksów leśnych, w których są rejestrowane szkody powodowane przez pędraki w uprawach,

e) w istniejących uprawach i plantacyjnych uprawach nasiennych, w których występują szkody powodowane przez pędraki,

f) w drzewostanach przewidzianych do wyrębu, ale jedynie w kompleksach leśnych, w których są rejestrowane szkody powodowane przez pędraki w uprawach,

g) w szczególnych przypadkach, na powierzchniach wskazanych przez ZOL.

§ 21

1. Zasadniczą kontrolę występowania szkodników korzeni wykonuje się w okresie od 15 sierpnia do 30 września.

2. W okresie wiosennym, do końca kwietnia, wykonuje się kontrolę uzupełniającą, mającą na celu potwierdzenie zagrożenia na powierzchniach, na których mogło zimą nastąpić rozrzedzenie populacji, oraz na gruntach, które nie zostały objęte zasadniczą kontrolą występowania szkodników korzeni.

3. W obszarach stałych pędraczysk i na terenach podejrzanych o występowanie chrabąszczy nadleśnictwo powinno corocznie przeprowadzić obserwację rójki. Obserwacje należy udokumentować, podając obręb, oddział, gatunek owada oraz stopień nasilenia rójki wg skali:

a) 1 – występowanie pojedyncze,

b) 2 – występowanie wzmożone,

c) 3 – występowanie masowe.

Niezwłocznie po zakończeniu obserwacji dokumentację przesyła się do odpowiedniego terytorialnie ZOL.

§ 22

1. Na terenach przeznaczonych pod szkółki, plantacje nasienne i plantacyjne uprawy nasienne oraz w istniejących szkółkach wykopuje się nie mniej niż 15 dołów próbnych na każdy hektar badanej powierzchni.

2. Na pozostałych powierzchniach wymienionych w § 20 wykopuje się nie mniej niż 6 dołów na każdy hektar.

3. Doły próbne mają wymiary 1,0×0,5 m, a głębokość zależną od poziomu przebywania pędraków i postaci doskonałych, jednak nie mniejszą niż 0,5 m.

4. Materiał zebrany z poszczególnych dołów umieszcza się w oddzielnych, opisanych pojemnikach z nasyconym wodnym roztworem soli kuchennej.

§ 23

1. W uzasadnionych przypadkach, w porozumieniu z ZOL, dopuszcza się inną liczbę dołów oraz stosowanie innych metod i terminów kontroli.

2. W sytuacjach szczególnych, np. na stałych uporczywych pędraczyskach, na terenach górskich, podmokłych itp., dopuszcza się, po konsultacji z RDLP i ZOL, odstąpienie od kontroli występowania szkodników korzeni.